Γιάννης Γκάτζικος: Χριστουγεννιάτικα ήθη και έθιμα του λαού μας

Το Δωδεκάμερο ονομάζεται και Παγανά και έχει συνδεθεί με διάφορες δοξασίες και προλήψεις.

«Στις 12 τα Παγανά, στις 13 τα Φώτα» ήταν μια έκφραση που ακούγονταν τα παλιότερα χρόνια από τους παππούδες και τις γιαγιάδες μας, καθώς μετρούσαν μία μία αυτές τις 12 «φρικτές» μέρες, μέχρι να έρθει η 13η που ήταν τα Άγια Θεοφάνεια, η βάπτιση του Χριστού, ο καθαγιασμός των υδάτων, η εξάγνιση και καθαρμός των ανθρώπων, της φύσης και όλων των ζωντανών όντων επί της γης. Τούτες τις 12 μέρες, λοιπόν, βγαίνουν από τα έγκατα της γης και κυκλοφορούν ανάμεσα στους ανθρώπους τα κακά πνεύματα με τη μορφή φοβερών αποτρόπαιων όντων που θέλουν να κάνουν κακό στους ανθρώπους αλλά ποτέ δεν τα καταφέρνουν!

Στον ελλαδικό χώρο, αυτά τα φανταστικά όντα τα λέμε καλικάντζαρους, καρκάτζαλους, καρκατζέλια, κ.λπ. και πολλές φορές είναι κακάσχημοι και αστείοι στην εμφάνισή τους, που φοβίζουν και κυνηγούνε τους ανθρώπους.

Βγαίνουν την νύχτα από τη γη, χοροπηδούν και θορυβούν, κάνουν διάφορες ζημιές στα νοικοκυριά, «μαγαρίζουν» τις τροφές των ανθρώπων… και πριν χαράξει φεύγουν γρήγορα μην τους βρει το φως του ήλιου!

Χριστόψωμο – Χριστοκουλούρες

Χριστούγεννα Πρωτούγεννατώρα ο Χριστός γεννιέται.

Γεννιέται κι ανασταίνεταιμε μέλι και με γάλα.

Το μέλι τρων’ οι άρχοντες και το κερί οι αγγέλοι…Τα Χριστούγεννα για μας τους Έλληνες είναι μία από τις μεγαλύτερες γιορτές του έτους και τα γιορτάζουμε με την αρμόζουσα μεγαλοπρέπεια και σεβασμό στον Σωτήρα Χριστό, αφού είναι η γενέθλιος ημέρα Του.

Πολλά είναι τα έθιμα του λαού μας στις μέρες των Χριστουγέννων, ανάμεσά τους και η παρασκευή του Χριστόψωμου από τις νοικοκυρές, συνήθεια που συναντάμε σε όλες της περιοχές του ελληνισμού.

Οι καραγκούνες γυναίκες σε πολλά χωριά του θεσσαλικού κάμπου, «μαζί μι του Χριστόψουμου έφκιαναν και χριστόκλουρις, για τα κούτσ’κα που θα λα έρθ’ν να πουν τα κάλαντα, θα έστιλναν κι στα βαφτιστήρια, αλλά κι για τα θ’κά τ’ς τα πιδιά, που τ’ς άρισι τού μικρό ψουμάκ’, του κιντημένο μι διάφουρα σχέδια απού ζ’μάρ’».

Οι χριστοκουλούρες, ήταν μικρά ψωμάκια (ατομικά θα λέγαμε) από το ίδιο ζυμάρι με το Χριστόψωμο, αλλά είχαν λιγότερα «κεντήματα» και σύμβολα και στην παρασκευή τους πολλές φορές συμμετείχαν και τα παιδιά της οικογένειας.

Ζούσαν τη χαρά του εθίμου, τη διαδικασία της παρασκευής την ένιωθαν σαν παιχνίδι, αλλά συνάμα για τα μικρά κορίτσια ήταν και ένα ζωντανό δημιουργικό μάθημα, για να συνεχίσουν το έθιμο όταν θα έκαναν οι ίδιες οικογένεια.

Το Χριστόψωμο είναι ένα μεγάλο στρόγγυλο ψωμί, όσο πιάνει ένα ταψί, ειδικά ζυμωμένο και κεντημένο με ζυμαρένια πλουμίδια και σύμβολα, αλλά και ξηρούς καρπούς, για την μεγάλη μέρα της γέννησης του Χριστού, «που το φτιάνουν σαν προσφορά και το τρώνε σαν μετάδοση», λέει ο λαογράφος Δημ. Λουκάτος, που συνδέει το Χριστόψωμο με τα «ιερά ψωμιά στην Άρχαία Έλλάδα», προς τιμήν της Δήμητρας και του Άπόλλωνα, που «ήταν προσφορές με παραγωγική σκοπιμότητα και συντροφεύονταν συχνά και από άλλους καρπούς της συγκομιδής».

Για την παρασκευή του Χριστόψωμου, που ήταν το ψωμί που θα στόλιζε το χριστουγεννιάτικο τραπέζι της οικογένειας, οι νοικοκυρές έβαζαν όλο το μεράκι και την τέχνη τους, για να «κεντήσουν» την επιφάνεια με όλα αυτά τα στολίδια, από ζυμάρι και ξηρούς καρπούς, καρύδια και αμύγδαλα…

Στα σχέδια που έβλεπε κάποιος στο Χριστόψωμο, διακρίνονταν πάντα ένας σταυρός, μαζί με άλλα σχέδια αγροτικής κυρίως σημασίας, όπως αλέτρι με βόδια, θημωνιά, κλωνάρι κληματαριάς, κατοικίδια ζώα, κ.ά. Ολα είχαν συμβολική σημασία, για την καλή σοδειά, το κοπάδι με τα ζώα, την υγεία των μελών της οικογένειας.

Τα Χριστόψωμα της παλιάς εποχής, με τα καλλιτεχνικά στολίσματα και τις παραστάσεις στην επιφάνειά τους, έργα τέχνης των μανάδων και γιαγιάδων μας, πριν αντικατασταθούν από τα σημερινά αρτοσκευάσματα μαζικής παραγωγής των φούρνων, ήταν λαϊκά δημιουργήματα εξέχουσας σημασίας, μίας από τις πλέον αξιοπρόσεχτες εκδηλώσεις της λαογραφικής μας τέχνης.

Τα Χριστόψωμα, σύμφωνα με τον αείμνηστο καθηγητή Λαογραφίας Δημήτριο Λουκάτο, «συγκεντρώνουν τρία σημαντικά στοιχεία για την λαογραφική τους αξιολόγηση: Τη γιορταστική παρουσία τους κάθε Χριστούγεννα, τη συμβολική προσφορά και σκοπιμότητά τους, τη φροντισμένη τεχνική της λαϊκής κατασκευής και της διακόσμησής τους».

Χριστουγεννιάτικο δένδρο

Το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι ένα ξενόφερτο έθιμο, αλλά έχει καταγραφεί τους δύο αιώνες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας στη συνείδηση των Έλλήνων ως ελληνικό, από την εποχή που ο Βαυαρός βασιλιάς Οθων το έφερε στην Έλλάδα. Ο ελληνικός λαός πάντα θεωρούσε τα βελονωτά φύλλα αποδιωκτικά του κακού, γι’ αυτό γρήγορα το έλατο κατέκτησε τον Έλληνα και πήρε τη θέση του στις χριστουγεννιάτικες γιορτές.

Η ιδέα όμως του χριστουγεννιάτικο δέντρου δεν είναι εντελώς ξένη για τους Έλληνες. Το δέντρο με το πράσινο χρώμα της ελπίδας και τον αναβλαστικό συμβολισμό του, είναι σχετικό με το αναγεννητικό περιεχόμενο της χριστουγεννιάτικης γιορτής.Άς θυμηθούμε τις αρχαιοελληνικές γιορτές των Δενδροφοριών, προς τιμήν της Δήμητρας και του Διόνυσου, στις οποίες οι δενδροφόροι μετέφεραν το «ιερό δένδρο», σύμβολο της άνοιξης και της ζωής, μέσα στην κοινότητα.

Το χριστουγεννιάτικο δέντρο, από έλατο συνήθως ή κυπαρίσσι, στήνεται σε δημόσιους χώρους ή μέσα στο σπίτι μας, στολίζεται από πολύχρωμες μπάλες από πολύ λεπτό γυαλί ή άλλα στολίδια, ενώ στην κορυφή τοποθετείται πολύχρωμο γυάλινο αστέρι (απομίμηση του άστρου της Βηθλεέμ), πολλές φορές σε κωνική μορφή, ενώ ποικιλόμορφα ηλεκτρικά λαμπάκια αναβοσβήνουν στη διάρκεια της νύχτας.

Στη βάση και στα κλαδιά του δέντρου στο σπίτι μας, τοποθετούμαι βαμβάκι που συμβολίζει το χιόνι και το χειμώνα, ενώ απαραίτητο είναι και ένα ομοίωμα της φάτνης κάτω από το δέντρο, μαζί με τα δώρα που θα δοθούν στα παιδιά…

Γιάννης Γκάτζικος

Δημοσιογράφος – μέλος ΕΣΗΕΑ

Ερευνητής τοπικής Ιστορίας και Λαογραφίας